In 1940 installeert het Italiaanse fascistische regime acht landelijke dorpen in Sicilië. De dorpen werden volgens koloniaal model in het voorafgaande decennium getest in Italiaanse kolonies als Eritrea of Libië. In Sicilië staan ze neergepoot als een soort spookarchitectuur op het platteland. Het doel? Herbevolken en moderniseren van het – volgens de fascisten in Rome – achterlijke, onderontwikkelde en lege Italiaanse eiland. Het resultaat? Vijf jaar later, in 1945, aan het einde van de oorlog en de nederlaag van de fascisten, werden de dorpen opnieuw verlaten. Sindsdien worden ze nog slechts sporadisch gebruikt door lokale gemeenschappen. In 2020 begon DAAR met een lokaal gemeentebestuur na te denken over een dekoloniserende invulling.

DAAR startte in 2007 als Decolonizing Architecture Art Residency, een initiatief van de Israëlische architect Eyal Weizman, de Italiaan Alessandro Petti en de Palestijnse Sandi Hilal met hoofdkwartier in het Palestijnse dorp Beit Sahour in de buurt van Bethlehem op de Westelijke Jordaanoever. Vandaag staat het vierletterwoord (ook het Arabische woord voor huis) voor Decolonizing Architecture Art Research. Die verschuiving in de naam kwam er na 2014 wanneer Weizman zich in Londen gaat toeleggen op zijn nieuwe onderzoeksgroep Forensic Architecture terwijl Hilal en Petti verder gaan met de oude naam met de nieuwe invulling die ze verplaatsen van de Westelijke Jordaanoever naar andere gekoloniseerde gebieden.

Het koloniale zit diep en blijft lang doorwerken. Petti en Hilal zoeken, vinden en gebruiken tactieken om eerst en vooral dat koloniale naar boven te halen. Tactieken als: omkeren, subverteren, hergebruiken, toe-eigenen. Met de Italiaanse filosoof Giorgio Agamben gebruiken ze daarvoor de overkoepelende term profaneren. Daar begint de vruchtbare bodem voor de experimenten van DAAR waarvoor de architecten blijven leren van hun Palestijnse ervaringen.

Wie een goed voorbeeld zoekt van omgaan met koloniale architectuur kan die vinden in de Muqata in Ramallah op de Westelijke Jordaanoever. Het zit niet in de tentoonstelling maar is wel verhelderend het hier te vermelden. In 1936 werd het gebouwd als Britse vesting tegen de Arabische opstand. Na de installatie van de staat Israël in 1948 tot de zesdaagse oorlog in 1967 diende het als Israëlische vesting tegen het Jordaanse legioen. Na de Oslogesprekken in de jaren negentig werd het de presidentiële residentie van de Palestijnse Autoriteit. In 2002, tijdens de tweede intifada quasi volledig platgelegd door het Israëlische leger, zit Arafat er gevangen in het kleine stukje hoofdkantoor dat nog overeind staat. Vandaag staat op dezelfde plek – ooit symbool van de Britse kolonisatie en van de Israëlische bezetting – het mausoleum voor Yasser Arafat.

De Palestijnse geschiedenis van DAAR zit vol dergelijke voorbeelden waarbij stukken grond of architectuur overgaan van de ene hand in de andere. Denk aan het moment in 2005 waarop Sharon besliste de joodse nederzettingen op de Gazastrook te ontruimen. Ook daar kwamen toen dezelfde vragen rond hergebruik, toe-eigenen, profaneren van de gebouwen van de kolonisten op tafel. Wat doe je met de huizen van je vijand? Wonen we niet altijd al op de grond van een ander? En is niet elk huis architectuur die van elders komt? Het zijn vragen die ook nu blijven doorwerken in Entity of Decolonization.

Denken en doen

DAAR, dat is in de eerste plaats denkwerk. Denken en doen. Dat geldt ook voor deze tentoonstelling als discursief platform waarin ideeën anders doen kijken. Centraal in de tempel van La Loge staat een maquette van de gevel van een centraal gebouw in één van de Siciliaanse dorpen. De verticale gevel in de gedeconstrueerde maquette is eerst en vooral neergehaald en horizontaal gelegd, gefragmenteerd in modules die dienen als zitelementen voor publieke ontmoetingen waarin deelnemers lessen van de Siciliaanse ervaringen doortrekken naar koloniale contexten zoals de Brusselse in La Loge. Eerdere bijeenkomsten vonden plaats in Napels en Berlijn. En wie benieuwd is hoe dat eraan toegaat vindt een voorbeeld in de video van de Different Heritage Summer School in Borgo Riza, het dorp waar onderzoekers in 2021 ervaringen deelden met bewoners uit de omgeving. Waar komen de ideeën van de fascisten vandaan? Hoe hebben bewoners dat ervaren? En hoe kijken architecten, kunstenaars, filosofen, curatoren daarnaar vandaag?

Context is belangrijk hier. De installatie van deze tentoonstelling in een voormalige vrijmetselaarsloge in een stad als Brussel met haar nog altijd aanwezige koloniale geschiedenis is niet onschuldig. Op de tweede verdieping loopt een video met beelden van koloniale entiteiten die de Italiaanse fascisten in de jaren 1930 bouwden in Libië. De architectuur is ondertussen herkenbaar. De video staat in een klein hoekje en zet de bezoeker met de rug tegen een venster met zicht op de maquette in de tempel beneden. De suggestie is duidelijk: aan u om te kiezen tussen de architectuur in Libië of die in Brussel, tussen de video of de ruimte waarin u zich bevindt, tussen kijken of deelnemen.

Verplaatsen

DAAR startte met het verzamelen van de beelden van de Libische entiteiten in 2014, het jaar waarin hun activiteiten zich vanuit de Palestijnse context verplaatsen naar andere (post-)koloniale situaties. Dezelfde structuren keren terug op verschillende plekken en de Palestijnse ervaring blijft doorwerken in later werk. Dat wordt helemaal duidelijk op de tweede verdieping waar in een donkere huiselijke context – met tapijten en kussens op de vloer – een video loopt over het Refugee Heritage Project (en alle video’s in de tentoonstelling kan u ook thuis bekijken op de zeer goed gedocumenteerde website van DAAR). Voor dat project keren Petti en Hilal terug naar Beit Sahour, waar het voor DAAR allemaal begon. Daar bevindt zich ook het vluchtelingenkamp van Dheisheh, opgericht in 1949, vlak na de Nakhba, de catastrofe die de Palestijnen uit hun dorpen verjaagde. Met vijftienduizend inwoners is Dheisheh meer dan zeventig jaar later een van de grotere kampen op de Westelijke Jordaanoever. Met het Refugee Heritage Project wil DAAR het kamp voordragen als werelderfgoed bij de Unesco. Hun onderzoek startte in 2015 en werd ingediend in 2021.

De marginale plaats op de tweede verdieping is misleidend. Het Refugee Heritage Project is een sleutelwerk om deze tentoonstelling te begrijpen. Hier wordt duidelijk wat en hoe DAAR leert van de koloniale, postkoloniale en dekoloniale geschiedenis. Hun vuistdikke dossier voor Unesco is misschien niet realistisch, het zit wel vol realiteit. Het is een denkoefening die vertrekt van veldwerk. Het lijkt alleen maar onrealistisch om een per definitie tijdelijke structuur van een kamp te laten erkennen als erfgoed. Een kamp is immers gebouwd om te verdwijnen en niet om te beschermen voor de toekomst. En ook al zijn de tenten uit 1949 vandaag vervangen door gebouwen van beton, het blijven tijdelijke structuren – niet alleen voor de Israëlische kolonisten die de Palestijnen liever kwijt zijn dan rijk, ook voor UNRWA, het vluchtelingenagentschap van de VN, en zelfs voor de bewoners van het kamp is het belangrijk dit te zien als een tijdelijke situatie, met oog op terugkeer naar het land van waar ze ooit werden verdreven. Tegelijkertijd is Dheisheh de plek waar de herinneringen aan de vierenveertig dorpen die de bewoners in 1949 hebben verlaten levend worden gehouden, ook al zijn die dorpen nu verdwenen onder parken, bossen, nederzettingen of gewoon braakland, zoals te zien in de video.

Daar zit het erfgoed van het kamp: in de hoofden van de mensen die er wonen en die samen blijven dromen van een terugkeer naar waar ze vandaan komen. En vandaag, zeventig jaar later, zijn de herinneringen aan het kamp ook deel van de herinnering aan de plaats van herkomst. Dat is het erfgoed dat DAAR wil laten erkennen door Unesco. Daar zitten de lessen van de Palestijnse kampen die DAAR meeneemt naar andere plekken waar het koloniale verleden blijft doorwerken. Tot vandaag. Want wie vandaag spreekt van een vluchtelingencrisis in Europa (of elders in de wereld), heeft het eigenlijk over het onvermogen van Europa (of de rest van de wereld) om te handelen met haar eigen koloniale erfenis.

DAAR – Sandi Hilal en Alessandro Petti. Entity of Decolonization. Do-zo, 13-18u, tot 2 april in La Loge, Kluisstraat 86, Brussel. www.la-loge.be, www.decolonizing.ps