Sarah Vanagt kan je bezwaarlijk een afstandelijke kunstenares noemen. En toch maakt ze van het afstand nemen een essentiële kunstgreep. Dat mag blijken uit de negen films en video’s die ze verzamelt op een dubbele dvd. Die dvd – verpakt in een handig boekje met teksten over haar werk – ligt nu in de winkel.

Aan de personages in ‘Boulevard d’Ypres / Ieperlaan’ (2010) vraagt ze hun eigen verhaal te vertellen in de derde persoon: het moet klinken als een sprookje, als iets dat ooit geweest is maar nooit meer terugkomt, onbereikbaar. Ze filmt de persoon die ze ooit is geweest: als volwassene kijkt ze graag naar kinderen en in haar video’s spelen kinderen graag volwassenen. Het is het soort afstand nemen dat leidt naar engagement. Om je in te leven in de ander – en is dat geen bijzondere vorm van engagement? – moet je deel worden van het beeld: van de plaats, de steen, de geschiedenis waar die ander in gebeiteld zit.
Om betrokkenheid te creëren, moet ze zich verplaatsen. Zitten er daarom nogal wat schoenen in ‘Boulevard d’Ypres / Ieperlaan’? (De film is trouwens genoemd en speelt zich integraal af in de straat waar Vanagt woont in Brussel: ze hoeft niet ver te gaan om zich te verplaatsen). Er hangt een paar aan een elektriciteitskabel boven de straat. Het hangt er vast, maar keert voortdurend weer. Ze roepen dezelfde vragen op als die vluchtelingen die er elke dag staan op de hoek van de straat, te wachten op snel betaald werk. Van waar zijn ze? Hoe komen ze daar? Bij het Leger des Heils in de Ieperlaan werkt een speciale schoenenman. Bij elk paar hoort een verhaal, elk paar heeft een toekomst (en anders gooit hij ze weg). Zijn schoenen wachten op een tweede (derde? vierde?) leven.
Zich verplaatsen betekent veranderen van perspectief. In ‘Little Figures’ (2003) vraagt Sarah Vanagt drie kinderen – alledrie nieuwkomers in Brussel: een Filippijnse jongen, een Rwandees meisje en een Marokkaanse jongen – om de rol te spelen van één van de beelden op de kunstberg: Koningin Elisabeth helemaal onderaan, haar gemaal Koning Albert en zijn paard wat hoger op een sokkel en helemaal bovenaan Godfried van Bouillon, zijn sokkel, zijn paard, zijn schild en zijn zwaard. Van de kinderen op de grond gaat het naar de beelden in de lucht; van de familiebanden met Azië en Afrika naar de heldendaden in Congo en Jeruzalem; van de benedenstad naar de bovenstad; van het conjugale leven naar het publieke leven. En natuurlijk van vandaag naar de geschiedenis.

Quarantaine
Verhalen lopen door elkaar in ruimte en tijd. Ze besmetten elkaar. Vandaar die noodzaak om afstand te nemen? – als een soort zelfopgelegde quarantaine, tegen de besmetting. Afstand nemen van Brussel: ze trekt naar Afrika en filmt er kinderen, vanzelfsprekend. In ‘History Lesson’ (2005) leren Rwandese kinderen in 2004 over de genocide in 1994, het jaar waarin ze werden geboren. In ‘First Elections’ (2006) filmt ze kinderen in Goma, Oost-Congo, in de aanloop naar de eerste verkiezingen sinds 1960. Maar ook in Brussel blijft ze films maken over Afrika (ze deed het daarvoor ook al met ‘Little Figures’). Ze stuurt digitale camera’s naar drie broers in Goma – haar Congolese gebroeders Lumière, die voor haar opnieuw de cinema gaan uitvinden – om er de verkiezingen mee te filmen. Die beelden worden deel van ‘Silent Elections’ (2009): een stille film natuurlijk. Zoals die van de Lumières 110 jaar geleden, maar ook omdat woorden niet altijd passen bij beelden. Of omgekeerd, zoals bij de gesprekken van Blaise en Abdul, de nu volwassen kindsoldaten die pas beginnen praten als de elektriciteit (en de tv) uitvalt: ze hebben de duisternis nodig om te praten over hun lot. En Sarah Vanagt heeft de afstand nodig om de gesprekken op te nemen: thuis, in Brussel, doet ze voor de film de gesprekken over via de telefoon.
Zo verplaatst ze zich in de ander, zo bespeelt ze de verbeelding, net als al die andere figuren in haar films. Ze verplaatsen zich in de vluchteling die ze zijn geweest en in de vreemdeling aan het front in Ieper: Vanagt vermengt – besmet? – haar opnames van de Ieperlaan met archiefbeelden en -geluiden van Afrikaanse soldaten in Ieper tijdens WOI. Ze verplaatsen zich in de volwassene die ze ooit willen worden (in ‘First Elections’) of in het kind dat ze nooit konden zijn (in ‘Silent Elections’). Ze worden mens, beeld, steen, dier. In ‘Baby Elephant’ (2006) verklaart een kind in de kelders van het Museum van Tervuren de geschiedenis van België/Congo aan een opgezette olifant. In ‘The Corridor’ (2010) gaat een ezel op bezoek in Engelse bejaardenhuizen. De ezel natuurlijk. Ze heeft er haar productiemaatschappij naar genoemd: Balthasar, als een ode aan ‘Au hasard Balthazar’, de film van Robert Bresson uit 1966. Deze ezel heeft geen woorden nodig. Hij draagt heel zijn geschiedenis in zich. Zoals in de film van Bresson, met de jongeren die geen tijd hebben om kind te zijn. Zoals bij de bejaarde in de film die communiceert zonder een woord te gebruiken: op de tast.
Deze dvd is een uitgave van Balthasar, de ezel, het lastdier, de productiemaatschappij die Vanagt toelaat autonoom te werken. Misschien zag u, net als ik, vroeger al verschillende van deze beelden in installaties in galerijen of musea. In deze dvd winnen ze aan intensiteit. Elke film is geconstrueerd als een installatie: het zijn collages waarin beelden en geluiden in lagen over en naast elkaar lopen. Elke film is het resultaat van zo een spel – zo noemen we dat tenminste als het gaat over kinderen. Voor volwassen is er een ander woord: strategie. Bij een filmmaakster heet dat gewoon: kunst.

Sarah Vanagt. Film and video works. De dvd’s (twee dvd’s in een boekje met teksten over het werk) zijn te koop op verschillende plaatsen in Brussel (Bozar, Wiels, Passa Porta, Tropismes). U kan ook bestellen door een mail te sturen naar sarah@vanagt.com. De prijs is 18 euro + verzending. www.balthasar.be