Els Opsomer is overal. In januari toont het Filmfestival van Rotterdam haar nieuwste film: ‘Building Stories #001 – That Distant Piece of Mine’. In december presenteerde Vers Brussel ‘Mbogo où es tu, waar ben je?’: een nieuwe sculptuur op een plein aan de Boulodroom in Jette. En een nieuwe versie van ‘Archive Building’, haar altijd veranderende archief, is deel van ‘Grenzen/Loos’ in Veurne. Tijd voor een gesprek over al die verschillende facetten van toch altijd hetzelfde oeuvre.

Voor ‘Building Stories #001 – That Distant Piece of Mine’ maakte Opsomer 16mm-filmopnames in Senegal. Over een periode van een vijftal jaar keerde ze verschillende keren terug naar dezelfde plekken. Die spreiding in de tijd en die terugkerende plekken komen door haar Senegalese familie. Het is haar manier om zich te verdiepen in haar onderwerp. De lange productietijd zorgde ervoor dat ‘Building Stories #001’ klaar is na ‘Building Stories #002: Love Suffering Mechanical Disorder’ – haar installatie uit 2008 waarvoor ze eveneens op 16mm filmde in Brussel en Istanbul.
De productiegeschiedenis van ‘Building Stories #001’ loopt quasi parallel aan die van ‘Mbogo où es tu, waar ben je?’. Dat begint in 2007 toen Opsomer op uitnodiging van Vers Brussel met de Congolese dichter Kasele Laïsi Watutu de Brusselse gemeente Jette gaat verkennen. Het eerste resultaat van die samenwerking toonde ze als uitvergrote foto’s van anonieme gebouwen op de sociale woonblokken in de wijk Essegem. Het nieuwste werk is een inox sculptuur op het grasplein voor datzelfde gebouw. Voor de bewoners van de bovenste verdiepingen toont de sculptuur de eerste woorden uit het gedicht van Watutu. De passanten op de grond zien het eerder als zitbank of als klimrek.
De lange productietijd en de meervoudige leesbaarheid van haar recentste werk spelen een nog grotere rol in ‘Archive Building’. Daarin presenteert Opsomer beelden uit haar archief van de laatste twintig jaar in een telkens nieuwe configuratie. De versie die nu in Veurne staat verschilt van de versie nog niet zo lang geleden in Netwerk. Dat komt doordat sommige beelden intussen werden verkocht of vervangen door andere. Het komt ook doordat Opsomer aan de organisator van de tentoonstelling vraagt om de presentatie van de beelden regelmatig aan te passen.

Els Opsomer: ‘Archive Building’ is een manier om mijn archief met duizenden afdrukken van voornamelijk dia’s deelbaar te maken. Elke nieuwe presentatie komt in een andere opstelling die zorgt voor een andere leesbaarheid. Zo probeer ik mijn beelden te tonen binnen een groter geheel – het archief – dat nooit als geheel te zien is.

Bedoel je dan deelbaar maken in de zin van: opdelen in fragmenten? Of gaat het eerder over delen in de zin van: communiceren?
Opsomer: Beide. Die stukken van mijn archief zitten niet altijd bij mij, maar soms ook bij andere eigenaars. Dat is één manier van deelbaar maken. Maar het is ook deel van de communicatie. Mijn beelden worden dikwijls geprojecteerd: als dia’s of als video’s. Dat creëert een afstand. In ‘Archive Building’ gebruik ik enkel prints met stevige uniforme kaders, als stukken van een grote puzzel. Zo worden die beelden letterlijk tastbaar. De afstand wordt kleiner tussen het beeld en de kijker. Zo geef ik het archief een concrete vorm die tegelijk toch zeer hybride blijft: het is een archief dat voortdurend verandert in de tijd.

Tijd: dat heeft met ritme te maken, met heen en weer springen, met uitproberen. Zoiets voel je ook in ‘Building Stories’. Je film over Senegal krijgt de nummer #001, maar komt wel na #002: de installatie uit 2008 waarin je op twee schermen beelden uit Brussel confronteert met beelden uit Istanbul. En eigenlijk maakte je in 2006 al een eerste film over Senegal: ‘_imovie_ 3 – silver lips for me’.
Opsomer: Die films ontstaan op dezelfde manier als de foto’s. Het gaat telkens over een andere manier van ordenen – een andere manier van beelden bekijken, begrijpen en aanreiken. Dat heeft met tijd te maken, maar ook met het archief en opnieuw met het opentrekken van de leesbaarheid. Je keert terug naar dezelfde beelden met telkens andere inzichten. Het duurt ook heel lang eer ik voor mezelf kan zeggen dat een werk af is. De eerste versie van ‘Building Stories #001 – That Distant Piece of Mine’ toonde ik in 2012 en verschilt nogal van de huidige versie. De film is nu af, maar de ongebruikte beelden en geluiden haal ik later nog wel uit het archief voor ander werk. Sommige beelden werken bijvoorbeeld beter als installatie dan in een film.

Dat is meteen ook het eerste verschil tussen ‘Building Stories #002: Love Suffering Mechanical Disorder’ en ‘Building Stories #001 – That Distant Piece of Mine’. De eerste is een installatie, de laatste is een film.
Opsomer: Met die film wou ik hetzelfde effect bereiken als met die installatie. Het blijft materiaal dat nooit af kan zijn: contemplatief, met verschillende verhaallijnen die je niet in één visie kan vatten.

Het zijn eigenlijk films om in verloren te lopen. Meer een wandeling dan een verhaal. Er is weinig houvast en bij jou wordt dat iets positief: zo rek je opnieuw die leesbaarheid. Dat was al zo met je beelden uit Palestina in ‘Time Suspended’ en in ‘_imovie_1’ (2004). Je hebt daar eigenlijk een gebruiksaanwijzing bij nodig – en op de flap van het boek ‘Time Suspended’ geef je die ook – om te weten wat een Joodse nederzetting is, wat precies een Palestijns vluchtelingenkamp of wat een checkpoint. Hetzelfde krijg je nu met die beelden van de Senegalese vrouwen. Ook die worden anders gelezen door Europese of Senegalese kijkers.
Opsomer: Iedereen kijkt anders en daar speel ik op in met mijn beelden. Ik vertrek vanuit mijn standpunt en daarom noem ik het ook een film voor een Europees publiek. Mijn blik is er één die ik deel met heel veel Europese kijkers. Ik kan uren naar die beelden van de vrouwen bij de vissersboten kijken. Waarom staan ze daar? Wat doen ze daar? Niemand kan me dat uitleggen. Die rituelen herhalen zich voortdurend. Maar ik hoef dat niet echt te begrijpen om een band te hebben met die beelden.

Het zijn inderdaad fascinerende beelden. Maar ik vraag me tegelijkertijd af: wat doen jullie daar? Hoe lang staan jullie daar? Er wordt opvallend weinig naar jullie gekeken in de film. Alsof niemand die camera schijnt op te merken, of de blanke filmmakers erachter.
Opsomer: Soms lieten we de camera lopen zonder dat we erachter stonden. We lieten de dingen gewoon gebeuren. Dat is ook deel van de cultuur: anderen hun ding laten doen. Het heeft ook met de specifieke plekken te maken. In Dakar is zoiets veel moeilijker. Daar filmen we vanop de daken en verschuift de aandacht naar de structuur van de stad en naar de gebouwen van de mensen. Ik film op de plekken die ik ken. Net zoals in mijn foto’s keer ik graag terug naar plekken waar ik geweest ben.

Je nieuwe werk in Jette is een uitvergrote tekst. Maar die is enkel leesbaar vanop de hoogste verdiepingen, tenzij de zon hoog genoeg staat om schaduw te geven op de grond. Daardoor wordt het een werk voor een zeer lokaal publiek: voor de bewoners en regelmatige voorbijgangers.
Opsomer: Ik wou er tegelijk iets tastbaar van maken; iets om te gebruiken. Ik vond het fantastisch dat de kinderen er al meteen op gingen zitten. Bewoners kwamen me ook vertellen vanuit welk appartement je het goed kan zien. Als je op zo een plein werkt krijg je snel veel reacties.

De bewoners in Jette zijn de eerste die je beeld kunnen lezen. De vrouwen in Senegal zijn de eerste die hun beelden begrijpen. De stadsbeelden in je archief zijn in de eerste plaats herkenbaar voor de bewoners van die steden. Maar altijd is er nog een andere leesbaarheid: een generische die voorbij gaat aan de concrete situatie. Het zijn beelden die blijvend werken, die voortdurend zorgen voor een andere betekenis.
Opsomer: Dat heet toe-eigenen. Door naar een beeld te kijken vul je het in. Je maakt er connecties mee. Die altijd andere leesbaarheid ontstaat door de kijker vrij te laten er zaken mee te associëren. Dan is het soms beter dat je de concrete situatie niet kent. Te veel informatie remt de werking van de beelden af. Gebouwen spelen daarin een grote rol. Het zijn extra personages. Dit verhaal gaat minder dan vroeger werk over mij, meer over de plek. In die zin is het meer een verplaatsing.

Die verplaatsing werkt door in het geluid van ‘Building Stories #001’. Daar creëer je een afstand. Geen meeslepende Afrikaanse ritmes hier, maar wel tegenwringende storingen. Het speelt op een andere manier mee in ‘Mbogo où es tu, waar ben je?’. Daar is de verplaatsing een bij elkaar brengen: de roep naar die Afrikaanse buffel in die Brusselse gemeente. In ‘Building Stories #002’ zit de verplaatsing in de confrontatie van twee steden op twee schermen: Brussel en Istanbul.
Opsomer: Het gaat telkens over de veelheid in jezelf. Die ruis over de beelden vraagt een inspanning van jou als kijker, maar brengt je tegelijk ook veel dichter. Je zit er midden in. Afrika is helemaal niet zo ver. Je bent er.

Je bedoelt: je bent hier. Hier is dan de filmzaal waar je die beelden van Afrika ziet. De storingen in de soundtrack maken de filmzaal, het medium, deel van de situatie. Zo maak je de realiteit van het filmen deel van de realiteit die je toont in je film. Het is een tweede spoor, een dualiteit die ook in je beelden zit, waarin je meer dan anders speelt met de spanning tussen voor- en achtergrond, tussen de figuren en de architectuur.
Opsomer: Ik heb die spanning in de werkelijkheid nodig. Het mag niet te harmonisch zijn. In ‘Building Stories #001’ film ik voor het eerst veel mensen. Maar die mensen werken eigenlijk als de gebouwen in ‘Archive Building’. Ik film figuren als architectuur, als embleem van de wereld. Daar zit een nieuwe uitdaging: om figuren te tonen als abstractie en niet als portret.

‘Building Stories #001 – That Distant Piece of Mine’ is te zien op het Internationaal Filmfestival Rotterdam. 22 januari tot 2 februari. www.filmfestivalrotterdam.com
‘Mbogo où es tu, waar ben je’ is een permanente installatie aan de Boulodroom van Essegem te Jette. www.versbrussel.be
‘Archive Building’. Tot 9 maart in EMERGENTgalerie, Grote Markt 26, Veurne. www.emergent.be